Sanguszko Janusz (Jan) Modest, książę (1749–1806), starosta krzemieniecki, strażnik kor. Ur. 15 VI w Zasławiu, był najmłodszym synem Pawła Karola (zob.) i Barbary z Duninów (zob. Sanguszkowa Barbara), bratem Józefa Paulina (zob.), Hieronima (zob.) i przyrodnim bratem Janusza Aleksandra (zob.).

Wykształcenie zdobywał S. wraz z braćmi w domu i w pijarskim Collegium Nobilium pod kierunkiem C. Pyrrhysa de Varille; był adresatem jego pism, m. in. „Listów” politycznych z okresu bezkrólewia. Wybór Stanisława Poniatowskiego na króla polskiego podpisał z woj. witebskim (1764). Jakiś czas potem wysłany został za granicę na dalszą naukę. Jesienią 1766 przez Wiedeń, pod opieką Wiklińskiego (być może Jacka, dawnego nauczyciela kadetów z Luneville), udał się do Metzu, gdzie do początku 1769 r. kształcił się pod opieką sprowadzonego z Nancy wykładowcy ks. Gautiera. Oprócz lekcji literatury i historii Francji, retoryki, matematyki i geometrii, języków niemieckiego i włoskiego, uczył się sztuki wojskowej, tańca, gry na gitarze i na skrzypcach. Poza tym miał uczyć się rysunku architektonicznego, natomiast zainteresowanie S-i grą na instrumencie i poezją nie znalazło aprobaty matki.

W czasach konfederacji barskiej S. wysłany został do Rzymu, wioząc także jakieś pisma konfederackie, lecz skoro Stolica Apostolska odmówiła przyjęcia go w charakterze wysłannika konfederacji, kontynuował podróż już jako osoba prywatna. Jeszcze przed przybyciem do Rzymu zwiedzał Wenecję; w kwietniu 1771 prosił matkę o pozwolenie na przedłużenie pobytu w Rzymie o 2 miesiące. Kontaktował się z przedstawicielem Francji kard. F. de Bernisem, był goszczony w wielu znakomitych domach rzymskich, natomiast działalność na rzecz konfederacji ograniczył prawdopodobnie do ofiarowania papieżowi na audiencji książki o konfederacji, świeżo wydanej w Paryżu. Z Włoch wyjechał do Francji; na początku 1772 r. był w Paryżu, jakiś czas spędził w Besançon, latem t. r. przebywał z matką w Altwasser i wraz z nią udał się do Gdańska (był tam w październiku).

Po powrocie z zagranicy, prawdopodobnie w r. 1773 S. ożenił się z Karoliną Gozdzką (zob. Nassau-Siegen Karolina); «widząc, że panna była bogata, dla jej imienia bez miłości się z nią ożenił» (A. Cieszkowski). T. r. teściowa Barbara z Małachowskich odstąpiła młodej parze m. in. star. mukarowskie (Mukarów) i nesterowskie (Nesterów) na Podolu, na które wraz z kilkoma wsiami S. otrzymał przywilej królewski w r. 1773 i zatwierdzenie dzierżawy na lat 50 przez sejm 1773–5. Po rozwodzie w r. 1778 dobra te pozostały w posiadaniu Karoliny. Dn. 30 V 1775 S. otrzymał Order Św. Stanisława. W wyniku podziału rodzinnej schedy w r. 1774 S. wziął księstwo zasławskie, klucze: niemierzyniecki, kijański, jakubowicki, łącki, hrabstwo rakowskie i majętność bychowską. Osobnym kontraktem zawartym 22 VI 1774 przyznano mu 1/3 aktywów i towarów będących w obrocie w handlu z Gdańskiem. W l. późniejszych przykładał dużą wagę do tej działalności handlowej, która przyczyniła się poważnie do jego sukcesu majątkowego. Dbał szczególnie o rozwój swej rezydencji zasławskiej. Dn. 24 II 1780, za zgodą Stanisława Augusta, Józef Paulin Sanguszko zrzekł się star. krzemienieckiego na rzecz brata w zamian za 280 tys. złp. Uroczysty wjazd S-i na starostwo odbył się 1 i 2 VIII t. r.

Jako star. krzemieniecki był S. jednym z współpracowników Stanisława Augusta na Wołyniu. Wraz z bratem Hieronimem pomagał obierać na sejmikach posłów i deputatów wskazanych przez króla, przesyłał wykazy kandydatów na funkcje. W r. 1780 posłował z Wołynia na sejm; 3 X obrany został członkiem deputacji do kontroli Komisji Skarbu Kor. Na sejmie nie przejawiał większej aktywności. W r. 1782 też zamierzał kandydować do poselstwa, ale zrezygnował ze względu na chorobę żony, natomiast na prośbę króla starał się nie dopuścić do funkcji poselskiej Gabriela Olizara. Gościł w Zasławiu 22 V 1780 cesarza Józefa II, a 27 XI 1781 wracającego z Kamieńca Stanisława Augusta. Był w końcu czerwca 1783 w Kijowie, gdzie odebrał list królewski z prośbą, by zjawił się na wjeździe woj. czernihowskiego Ludwika Wilgi. Zgodnie z królewskim poleceniem asystował nowemu wojewodzie, zostawił też swoich ludzi, by pilnowali sejmiku deputackiego we Włodzimierzu. Podobnie w r. 1784 współpracował z królem, który powierzył mu układanie listy posłów wołyńskich. Pozycja S-i jako stronnika królewskiego na Wołyniu skomplikowała się w r. 1786, kiedy jego brat, woj. wołyński Hieronim, począł zbliżać się ku antykrólewskiemu obozowi hetmana Franciszka Ksawerego Branickiego. Sytuację spróbowała wykorzystać druga żona S-i, Aniela (Anna) z Ledóchowskich, by za cenę pozostania S-i w obozie królewskim wytargować dlań Order Orła Białego (informacja S. Łozy, jakoby S. otrzymał ten order od Augusta III w r. 1762, jako 13-letni chłopiec, jest błędna). Do starań o urząd dla S-i, bez którego otrzymanie orderu było mało prawdopodobne, włączyła się też matka Barbara Sanguszkowa, prosząc króla w listopadzie 1786 o podkomorstwo lit. dla syna. Mimo starań S-i, który stanął na czele partii królewskiej, sejmik poselski wołyński uległ rozdwojeniu; stronnicy królewscy z S-ą wycofali się do pobliskiego Czekna i tam przeprowadzili sejmik, nie zdołali jednak doprowadzić do kompromisu z partią hetmańską, która obrała swych zwolenników w Łucku. S. nawet wyzwany został na pojedynek przez gen. Kajetana Kurdwanowskiego, lecz wycofał się, zanim przedstawiciele Kurdwanowskiego dotarli do Czekna.

Upragniony urząd (strażnika wielkiego kor.) otrzymał S. 17 II 1787; równocześnie gościł w Zasławiu z wielką wystawnością jadącego do Kaniowa Stanisława Augusta. Podczas tej wizyty król wręczył S-ce Order Orła Białego. Jesienią 1787 szlachta wołyńska na zjeździe w Dubnie sprzeciwiła się zaleceniom królewskim, by dla potrzeb wojsk rosyjskich wyznaczyć komisje prowiantowe; Stanisław August m. in. S-ce powierzał staranie o zmianę nastawienia szlachty. Przed sejmem 1788 r. król zabiegał o poparcie S-i, chciał by on sam podjął się poselstwa lub poparł królewskich kandydatów. Nieco przesadne, przynajmniej w świetle korespondencji królewskiej, informacje Steckiego, iż «kiedy mąż spokojnie w Zasławiu lub starostwie swym krzemienieckim przesiadywał, żona tymczasem przewodniczyła sejmikom, stawała na czele stronników reformy podczas Sejmu Czteroletniego» w pewnym stopniu potwierdza opinia o S-ce w liście do Michała Mniszcha: «Dobrą on ma duszę, tylko nadto posłuszną księżnej żonie» (za K. Pułaskim). Jeszcze przed sejmikami 1790 r. zwracał się król do S-i, jednak wydaje się, że S. idąc w ślady brata Hieronima wiązał się w tym okresie z opozycyjnym stronnictwem hetmańskim. Prawdopodobnie wyjeżdżał w czasie sejmu za granicę; wiadomo, że był z rodziną w Saksonii, 3 VII 1792 stanął w Dreźnie. Obiecywał, że przystąpi do konfederacji targowickiej po powrocie do kraju. Uczynił to istotnie i przyjęty 17 IX 1792 do grona konsyliarzy złożył stosowną przysięgę. Przy pomocy konfederacji starał się doprowadzić do pomyślnego dla siebie końca trwający od 14 lat spór z mieszczanami krzemienieckimi i przy udziale wojsk konfederackich wyegzekwować wyrok (sierpień 1793). W r. 1793 S. odstąpił Zasław Katarzynie II, z przeznaczeniem na miasto gubernialne. Wg S. Bukara znaczną rolę w utworzeniu owej guberni izasławskiej odegrał gen. M. Kreczetnikow, mający «dawną, a nawet podobno bardzo ścisłą zażyłość z księżną Januszową Sanguszkową strażnikową…». S. został członkiem deputacji obywateli Wołynia (guberni izasławskiej) wysłanej z hołdem do Petersburga w r. 1793. Dn. 7 XII 1793 Katarzyna II mianowała S-ę generałem-porucznikiem armii rosyjskiej. Z tekstu dyplomu można wnioskować, że S. miał wcześniej tytuł generał-lejtnanta w wojsku polskim, jednak wiadomość ta, nie potwierdzona innym przekazem, może wskazywać, że ewentualnie rangę tę otrzymał z nominacji targowickiej. W Petersburgu uzyskał też obietnicę poparcia do marszałkostwa nadwornego kor.

Po upadku powstania kościuszkowskiego ranny i eskortowany do Petersburga Tadeusz Kościuszko przejeżdżał przez Zasław (listopad 1794). Towarzyszący mu Julian Ursyn Niemcewicz zanotował zażyłość księstwa, zwłaszcza księżnej, z administracją rosyjską. W r. 1794 podzielona została pomiędzy S-ę i jego brata Hieronima scheda po zmarłym Józefie Paulinie i jego synu Romanie. Był to rozdział pierwotnie formalny i przez dwa lata bracia wspólnie gospodarowali w dobrach. Równocześnie przeprowadzono oszacowanie dóbr, które podzielono na dwie schedy. Rozdzielono je w r. 1796. Po dokonanej w r. n. zamianie, S-ce przypadły ostatecznie w udziale tzw. dobra litewskie: tj. hrabstwo tołoczyńskie i dobra Smolany oraz w Lubelskiem klucze: lubartowski i budziński. Zabiegając o prawa swych synów do schedy po Romanie Sanguszce starał się S. w sądzie w Lublinie o «przydanie» im lat (w r. 1800).

Pod koniec życia S. podróżował za granicę, szukając pomocy i skutecznej kuracji wzroku. W r. 1800 był w Berlinie, w r. 1801 w Getyndze. Na zimę 1801/2 r. zjechał do Warszawy, bowiem lekarz z Getyngi nie zgodził się jechać na Wołyń. Leczenie jednak nie dawało rezultatów, pogarszając nie najlepszy stan nerwowy S-i. Po powrocie, w r. 1802, próbował uporządkować sprawy Lubartowa, skomplikowane po śmierci bratanka Romana i rządach jego matki, oraz jej kolejnych mężów. Dn. 1 VII t. r. ożenił syna z córką hetmana F. K. Branickiego, Katarzyną (wnuczką Katarzyny II). Ociemniały, S. zmarł w Zasławiu 14 IX 1806 i tam został pochowany.

S. był dwukrotnie żonaty. Po rozwodzie w r. 1778 z Karoliną z Gozdzkich, ożenił się z Anielą (Anną) z Ledóchowskich (zm. 15 IV 1823), wdową (od r. 1765) po Piotrze Drzewieckim, podkomorzyną krzemieniecką (wg plotek związaną w pewnym okresie z Kazimierzem Poniatowskim, bratem króla), córką Józefa, star. karlikowskiego, i Konstancji Aleksandrowiczówny. Z drugiego małżeństwa pozostawił S. dwóch synów: Karola (1779–1840), dziedzica Zasławia, kawalera maltańskiego, żonatego z krewną, Dorotą z Sanguszków, Konstantego (1781–1808), kawalera maltańskiego, ożenionego z córką hetmana Franciszka Ksawerego Branickiego (zob.) Katarzyną (2. v. Stanisławową Potocką), oraz dwie córki: Barbarę (1782–1795), Klementynę (1783? – 28 XII 1841 w Paryżu), 1. v. (od r. 1815) żonę Władysława Ostrowskiego (zob.), 2. v. Napoleonową (Leonową) Małachowską, protektorkę Adama Mickiewicza.

Portret przez nieznanego malarza, prawdopodobnie z pocz. XIX w., przedstawiający S-ę w mundurze generała rosyjskiego, z oboma polskimi orderami, portret Anieli Sanguszkowej – oba w Muz. Okręgowym w Tarnowie; Portret Anieli, pędzla L. Marteau, reprod. w: A. Rolle, Wybór pism, Kr. 1966 II; – Estreicher; Estreicher w. XIX; PSB (Kurdwanowski Kajetan, Olizar Kajetan, Nassau-Siegen Karol); Słown. Geogr. (Lubartów, Zasław); Boniecki (Drzewieccy, Ledóchowscy); Kossakowski, Monografie; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., VII/VIII; Niesiecki; Żychliński, V; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego (błędna informacja o dacie otrzymania Orderu Orła Białego); tenże, Kawalerowie; Elektorów poczet; Gorczak B., Katalog rękopisów Archiwum XX Sanguszków w Sławucie, Sławuta 1902; – Aftanazy R., Materiały do dziejów rezydencji, W. 1988 Va; Kaleta R., Sensacje z dawnych lat, Wr. 1980; Michalski J., Sejmiki poselskie 1788, „Przegl. Hist.” T. 51: 1960; Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, Wil. 1913; Nanke C., Szlachta wołyńska wobec Konstytucji 3 Maja, Lw. 1907, Arch. Nauk. Dz. I t. III z. 4 (pomylony ze swoim bratem Hieronimem); Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, S. 2, Pet. 1898 s. 121–2, 137, 155; [Rolle A.], Wybór pism, Kr. 1966 II; Smoleński W., Konfederacja targowicka, Kr. 1903; tenże, Studia historyczne, W. 1925 s. 77; Stecki T. J., Wołyń pod względem statystycznym, historycznym i archeologicznym, Lw. 1864 I 328, 332; – Bukar S., Pamiętniki, Drezno 1780 s. 64, 103, 109; Diariusz sejmu… 1780…, [W. b.r.w.]; Drzewiecki J., Pamiętniki, Wil. 1858; [Galatowski A.], Mowa z okoliczności… wjazdu na starostwo Krzemienieckie JOX Janusza Sanguszki… 2 VIII 1780, Krzemieniec [b.r.w.]; Naruszewicz A., Dziennik podróży Króla […] Stanisława Augusta na Ukrainę r. 1787, W. 1788; Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta, Wyd. W. Kalinka, P. 1868 II 25, 52; Summariusz czynności Konfederacji Generalnej Targowickiej Kor. od dnia 14 V 1792…, nr 289; Ciąg dalszy summariuszu… od 12 IV 1793 w Grodnie…, nr. 489; Trembecki S., Pisma wszystkie, Wyd. J. Kott, W. 1953; Vol. Leg., VII 275, VIII 240; Zaleski B., Korespondencja krajowa Stanisława Augusta z lat 1784–1792, P. 1892 s. 48–50, 57–9, 73, 93, 152 (pomylony z bratem Hieronimem); – AP w Kr. Oddz. na Wawelu: Arch. Sanguszków rkp. wg Katalogu Gorczaka 571.8, 591.4–8, 675, 678, 720, 725, 735, 740, 741, 743, 744, 751, 758, 801, 807, 812, 817, 839, 855, 869.3, 876, 876.c.d, 893, 936, 964a, 975, 977, 1021.13.d, 1023.25.a.37.f.38.c.45.a.67.a.76.a, 1039, 1084, 1085, 1123, Arch. Sanguszków teki arabskie rkp. 50–59, 180–183, 243, 244, 276, 500–504, 527, 575. Arch. Sanguszków, dok. pergaminowe 319, Arch. Rodzinne Sanguszków rkp. 1, 142, korespondencja 39; Arch. OO. Kapucynów w Kr.: sygn. A KLR 4–II–1.

Maria Czeppe